Tweet
بهاءالدین خرمشاهی
الف) فرهنگها
تدوین فرهنگ [= واژهنامه / واژگان / لغتنامه / قاموس / معجم[ و نیز دایرهالمعارف ]= دانشنامه / و اخیراً در زمینههایی كه به زبان عربی است: موسوعه] در ایران اسلامی سابقهای هزار ساله، یعنی برابر و حتی كمی بیشتر از شاهنامه فردوسی دارد.
حتی درباره فرهنگنگاری كتابهایی، تألیف و طبع شده است از جمله فرهنگهای عربی به فارسی (علینقی منزوی) و فرهنگهای فارسی (دكتر محمد دبیر سیاقی، از فرهنگنگاران كوشای امروز ایران و از همكاران سازمان لغتنامه دهخدا) و كتابشناسی فرهنگهای دو زبانه و چند زبانه فارسی (مركز اسناد و مدارك علمی ایران، 1366 ش)
Bibliography of Persian bilingual and Multilingual Dictionaries (Iranian Documentation Centre, 1988)l
این كتاب با آنكه فرهنگهای 12 سال اخیر را ندارد، 643 فرهنگ را معرفی كرده است. به تخمین نگارنده این سطور، در 12 سال اخیر بیش از 200 فرهنگ یك زبانه یا دو و چند زبانه در ایران منتشر شده است.
لغتنامه اسدی ]/ فرهنگ اسدی / لغت فرس اسدی[ با آنكه مطلقاً نخستین و قدیمترین واژهنامه فارسی نیست، اما اولین لغتنامه فارسی متكی به شواهد شعری فارسی است كه موجود است و اسدی طوسی صاحب گرشاسبنامه (اثری پیش از شاهنامه) در گذشته به سال 465 ق مولف آن است. از این اثر چندین تصحیح و طبع به عمل آمده است.
ناگزیریم از فراز تاریخی به طول یك هزاره، به قرن حاضر و بلكه به نیم قرن اخیر كه روزگار تدوین دو لغتنامه بزرگ و مهم امروزین فارسی است جهش كنیم. یعنی عصر لغتنامه دهخدا آغاز شده به همت شادروان علی اكبر دهخدا كه كار برگهنویسی آن از اوایل قرن شمسی حاضر (قرن چهاردهم هجری شمسی) باز میگردد و در سال 1324 ش مجلس شورای ملی قانونی برای حمایت همه جانبه از آن تصویب میكند و سرانجام سه دهه پس از درگذشت دهخدا، یك سال پیش از انقلاب اسلامی ایران، این اثر كه بزرگترین لغتنامه فارسی (شامل حدوداً 200 هزار مدخل اعم از فارسی و عربی و اعلام رجال و اماكن و اصطلاحات علوم است در نزدیك به سی هزار صفحه در قطع رحلی بلند سه ستونی، در 40 تا 50 جلد بسته به نوع صحافی، با همكاری مستمر شادروان دكتر معین (در گذشته به سال 1350 ش/ 1971 م) و همكاری چهل - پنجاه ساله استاد دكتر سید جعفر شهیدی رئیس سازمان لغتنامه دهخدا در سی سال اخیر و معاونت همه جانبه استاد دكتر محمد دبیر سیاقی كه به كتاب ارجمند فرهنگهای فارسی ایشان اشاره كردیم. دومین فرهنگ مهم فارسی جدید فرهنگ فارسی اثر دكتر محمد معین، وصی و جانشین شادروان دهخدا از اوایل دهه سی تا آخر دهه چهل در 6 مجلد در قطع كوچك (رقعی) دوستونی است. دو جلد آخر این فرهنگ اعلام است و دارای مواد دانشنامهای. تألیف و طبع این اثر در حدود دو دهه از اوایل دهه 30 تا اواخر دهه 40 به طول انجامیده است و شامل حدوداً یكصد هزار مدخل اصلی (غیر از تركیبات و زیر مدخلها) و 40 هزار فقره اعلام است. گفتنی است كه لغتنامه دهخدا و فرهنگ فارسی معین در عین حال كه پر خواهانترین فرهنگهای فارسیاند. اما هر دوی آنها واژگان نو ساخته یا وام - واژه (loan word)های 50 سال اخیر را ندارند. به همین جهت سازمان لغتنامه دهخدا كه با همكاری دانشگاه تهران هنوز و همچنان فعال است، علاوه بر تجدید چاپ لغتنامه در قطع جدید و با كاغذ نازك (با همكاری انتشارات روزنه) در 14 جلد، فرهنگ جدیدی سامان داده كه در سه شكل بزرگ (بزرگتر از لغتنامه دهخدا و با شواهد فراوانتر و رسیده به عصر حاضر) و متوسط و كوچك تدارك دیده به صورت جزوه - جزوه تدوین و منتشر میگردد.
پس از این دو فرهنگ، فرهنگهای غالباً یك جلدی برای پر كردن خلأ آنها یعنی آوردن لغات جدید، تدوین و طبع شده است كه تعداد آنها از 40 عنوان كمتر نیست، برای آگاهی از چون و چند آنها به كتاب فرهنگهای فارسی پیشگفته مراجعه فرمایید. در این میان چند فرهنگ برجستهتر و جوابگوتر است كه نظر به اختصار این مقاله، فقط به نام آنها اشاره میكنیم. فرهنگ عمید (تألیف شادروان حسن عمید) كه یك و دو و سه جلدی چاپ و بارها تجدید چاپ شده است. دیگر كه با استفاده از روشهای علمی و نوین فرهنگنگاری تألیف شده است فرهنگ قیاسی فارسی، تألیف خانم مهشید مشیری است. واژهیاب اثر ابوالقاسم پرتو فرهنگی است امروزین كه در برابر همه كلمات بیگانه، چه اروپایی، چه عربی، معادل فارسی میدهد. اما فرهنگی كه سراپا امروزین است و تعریفها و مثالهایش همه جدید (و از هیچ فرهنگ دیگری گرفته نشده) فرهنگ فارسی امروز (دكتر غلامحسین صدری افشار با همكاری خانمها نسرین و نسترن حكمی) كه بسیار جوابگو و روزآمد است و كلمات و تعبیرات غیررسمی (محاورهای / عامیانه) را هم در بر دارد. سه فرهنگ فارسی به فارسی دیگر حائز اهمیت و در دست تدوین است: 1) فرهنگی كه زیر نظر دكتر حسن انوری از همكاران پیشین سازمان لغتنامه دهخدا و استاد بازنشسته دانشگاه در 8-10 جلد (برای انتشارات سخن) با همكاری یك گروه 30-40 نفره، بیش از 7 سال است كه تألیف آن پیش میرود. 2) فرهنگی كه احتمالاً در 5-6 جلد در مركز نشر دانشگاهی، به همت مهندس علی كافی و گروه فرهنگنگاری آن مركز در مراحل پایانی تألیف است 3) فرهنگی كه فرهنگستان زبان و ادب فارسی، به سرپرستی یكی از اعضای پیوسته فرهنگستان، زبانشناس نامدار معاصر دكتر علی اشرف صادقی در مرحله آغازین و برنامهریزی و فیشبرداری است.
آنچه گفته شد فقط به یك دهم فرهنگهای فارسی به فارسی اشاره داشت.
حال به فرهنگهای دو زبانه میپردازیم. اعم از فرهنگ لغت عادی (مانند فرهنگ انگلیسی - فارسی شادروان سلیمان حییم) یا فرهنگ موضوعی مانند فرهنگ منطق یا فلسفه یا انواع فرهنگهای علمی است (كه هم یك زبانه مانند فرهنگ معارف اسلامی استاد دكتر سید جعفر سجادی است و هم دو زبانه مانند فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعی A Glossary of Technical Terms of Philosophy and social sciences
گفتنی است كه فرهنگنگاری و دایرهالمعارفنویسی در سه دهه اخیر و بیشتر در دو دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی (در سال 1357 ش / 1979 م) ترقی و رونق بیسابقهای یافته است، به طوری كه زمینه چندین زبان و بیش از همه انگلیسی و عربی فرهنگها و دانشنامههای عمومی یا تخصصی عدیدهای تدوین شده كه نزدیك به 300-400 عنوان از آنها انتشار یافته و بعضی از آنها كه چندین جلدی بوده، تألیف و طبع همزمان و مستمر آنها ادامه دارد كه به برجستهترین آنها به شیوهای موضوعی فقط با ذكر نام / عنوان كتاب، و نام مؤلف یا ویراستار / سر ویراستار editor-in-chief اشاره خواهد شد. اینكه به سایر دادهها و اطلاعات كتابشناختی نمیپردازیم، صرفاً به ملاحظه صرفهجویی در حجم مقاله است.
یكی از جلوههای رونق و ترقی فرهنگ - دانشنامهنویسی در ایران امروز این است كه چندین مؤسسه یا سازمان دولتی یا خصوصی تماماً یا عمداً به كار تهیه و تولید و طبع و نشر فرهنگها و دایرهالمعارفها میپردازند كه به چند نهاد از برجستهترین آنها اشاره میكنیم.
نشر فرهنگ معاصر به مدیریت آقای داود موسایی كه در سال (1360 ش / 1981 م) تأسیس شد و امتیاز مهمترین فرهنگ انگلیسی - فارسی (و فارسی - انگلیسی) عصر جدید را كه تألیف فرهنگنگار عالیمقام معاصر شادروان سلیمان حییم از ورثه آن دانشمند سختكوش به دست آورد و انواع فرهنگهای او را در قطعها و مجلدات و بهسازیهای لازم كراراً چاپ و تجدید چاپ كرد. بعضی تصور میكنند سلسله فرهنگهای ارزشمند كهنه و مهجور است. غافل از آنكه این فرهنگها كلاسیك است و حفظ اصالت دیروزین آن و بهسازی در چاپ یا فیالمثل امروزینسازی آوانگاری (تلفظ نمای) آن بسیار سنجیدهتر از این بود كه ناشر بدون حساب و كتاب لغات جدید (سه - چهاردهه اخیر) را به آن بیفزاید. این كار كه خوشبختانه نه ناشر از آن پرهیز كرده، ممكن است برای بعضی خریداران، مطلوب نباشد ولی بیتردید شیوهای روشمند و آكادمیك است. همین ناشر چند فرهنگ جدید انگلیسی كه عنوان كلی همه آنها "فرهنگ معاصر..." است به همت بزرگترین زبانشناسان ایران از جمله دكتر محمدرضا باطنی و دكتر علی محمد حقشناس كه كاملاً روزآمد (up-to-date) هستند، منتشر كرده است. او همچنین در زمینه روانشناسی، گیاهشناسی، كامپیوتر، فرهنگ فارسی به فارسی (تألیف دكتر صدری افشار و همكاران كه به آن اشاره شد) و فرهنگهای عربی به فارسی (و بالعكس) و نیز فرهنگهای فرانسه - فارسی / فارسی - فرانسه و رشتههای دیگر با استفاده از بهترین و پیشرفتهترین امكانات چاپی و طراحی كتاب در ایران امروز، تلاشی جدی و پیگیر دارد.
سازمان دیگری كه ویژه تألیف و طبع نشر فرهنگ است سازمان لغتنامه دهخداست كه بیش از نیم قرن از تأسیس و فعالیت مستمر آن میگذرد و چنانكه اشاره شد، مدیر دانشمند آن دكتر سید جعفر شهیدی است؛ به آثار چهارگانه این سازمان هم اشاره شد. سازمان دیگر مركز نشر دانشگاهی است كه در سال (1358 ش / 1980) به پیشنهاد و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، به ویژه برای همكاری در تألیف و نشر كتابهای درسی و كمك درسی و درسنامههای دانشگاهی، برای همه دانشگاههای ایران تأسیس شد و از آغاز تا امروز مدیریت آن با آقای دكتر نصرالله پورجوادی - عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و نیز عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. جز یك فرهنگ چند جلدی فارسی به فارسی كه تألیف آن ادامه دارد بقیه فرهنگها یا واژهنامه / واژگان (glossary, vocabulary) منتشره از سوی این مركز در رشتههای علمی است در ریاضیات گرفته تا دریانوردی و معدن و دهها رشته دیگر كه عمدهترین آنها فرهنگ علم و تكنولوژی (زیر نظر دكتر رضا منصوری، فیزیكدان برجسته، استاد دانشگاه و عضو فرهنگستان علوم ایران) است.
سازمان دیگر كه مانند یك فرهنگستان كوشا و پویا عمل میكند، مؤسسه فرهنگی شهید محمد رواقی، است كه در حدود 15 سال پیش به همت یكی از برجستهترین زباندانان، ادبشناسان و واژهپژوهان و فرهنگنگاران و محققان و گونه شناسان زبانفارسی، آقای دكتر علی رواقی استاد دانشگاه و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی اداره میشود و دهها فرهنگ در آن موسسه با همكاری گروهی از پژوهشگران، تألیف شده و در مراحل گوناگون و غالباً نهایی تولید و نزدیك به انتشار است از جمله 1) تصحیح فرهنگ عربی - فارسی تكلمه الاصناف، 2) ذیل فرهنگهای فارسی (یك جلد) 3) فرهنگ پسوندهای فارسی (اعم از زنده یا مهجور) 4) فرهنگ پسوندوارههای فعلی 5) فرهنگ آفرینشهای هنری (كه شامل تركیبهای اضافی ]مانند كنج عزلت[ كه 12 هزار صفحه از آن حروفچینی شده و انشاءالله در اوایل سال 1380 ش / 2001 م منتشر خواهد شد) 6) فرهنگ واژگان فارسی متون كلاسیك 7) فرهنگ تركیبات اسمی و دهها فرهنگ دیگر كه در مراحل مختلف تهیه یا تولید هستند.
اینك فهرستوار، در كمال اختصار ابتدا به بعضی دیگر از فرهنگهای دو زبانه عام (یك سویه یا دو سویه) و سپس فرهنگهای موضوعی اشاره میكنیم.
انگلیسی
در زمینه فرهنگهای انگلیسی - فارسی، جز آنها كه یاد شد باید از فرهنگهای فرهنگنگارانی چون عباس آریانپور، منوچهر آریانپور، دكتر یارمحمدی، علی صلحجو، محمدرضا جعفری. فرهنگ - دانشنامة فرزان هم در 5 مجلد به كوشش اینجانب و آقایان مسعود قاسمیان و بابك محقق، در مراحل نهایی تألیف حروفچینی همزمان است.
فرانسه
فرهنگهای سعید نفیسی، پارسایار، خانم مهشید مشیری، عرفان قانعیفرد، و اثری از استاد ابوالحسن نجفی كه در دست تألیف است.
عربی
اشاره شد كه تعداد فرهنگهای عربی - فارسی و اخیراً فارسی - عربی بسیار زیاد است و به كتابی از استاد علینقی منزوی اشاره شد. بعضی از جدیدترین آثار در سیساله اخیر عبارتند از فرهنگ عربی - فارسی جامع نوین (اثر احمد سیاح)، چند گونه فرهنگ فارسی - عربی از استاد تونجی دانشمند فارسیدان سوری به نام المعجم الذهبی. فرهنگ فارسی - عربی اثر دكتر حمید طبیبیان كه لاروس عربی خلیل الجر را هم به فارسی ترجمه كردهاند. (كه اولی نزدیك به انتشارات و دومی سالها و بارهاست كه منتشر شده است). ترجمه الرائد به فارسی (دكتر انزابی نژاد)، ترجمه المنجد والمنجدالطلاب هر دو به كوشش آقای بندر ریگی. استاد پرویز اتابكی فرهنگ عربی - فارسی كلاسیك و نوینی در نشر فرزان زیر چاپ دارند.
فرهنگهایی هم به زبان ایتالیایی - فارسی، و زبانهای آلمانی، اسپانیایی، سوئدی و حتی چینی - فارسی (وبالعكس)، ارمنی، كردی، عبری (سلیمان حییم)، تركی و چندین زبان دیگر به فارسی درآمده است. فرهنگهای متعددی در زمینه گویشهای ایرانی داریم كه در حدود 30 عنوان منتشر شده و هفتاد عنوان در پژوهشگاه علوم انسانی زیر چاپ است. همچنین فرهنگهای اوستایی، پهلوی و سندی منتشر شده است. اینك به فرهنگهای موضوعی میپردازیم.
فرهنگهای قرآنی
در زمینه قرآن كریم فرهنگهای قرآنی و فرهنگهای عربی (قرآنی) - فارسی بسیاری داریم از جمله لسان التنزیل، كهن، مجهول المولف، تصحیح دكتر مهدی محقق نیز به تصحیح ایشان وجوه قرآن اثر حبیش تفلیسی به طبع رسیده است. نیز الدرر فی الترجمان (مجهول المولف، تصحیح دكتر سرور مولایی) المستخلص = جواهر القرآن، اثر محمدبن محمد نصر بخاری (تصحیح دكتر علوم مقدم و دكتر اشرافزاده) تراجم الاعاجم (مجهول المؤلف، تصحیح مسعود قاسمی، محمود مدبری) تفسیر كلمات قرآن (حسنین محمد مخلوف، ترجمه حسینعلی انصاریراد) فرهنگی در وجوه و نظایر تدوین دكتر محمود سرمدی (نزدیك به انتشار از سوی نشر الهادی)، قاموس القرآن دامغانی هم به فارسی ترجمه شده است. نثر طوبی از بهترین واژهنامههای قرآنی (اثر آیتالله ابوالحسن شعرانی و آقای محمد قریب)؛ شرح و تفسیر لغات قرآن، در 4 جلد، اثر جعفر شریعتمداری بر مبنای تفسیر نمونه است. قاموس قرآن در 7 جلد اثر استاد سید علی اكبر قرشی از جوابگوترین فرهنگهای قرآنی است و بیش از 20 فرهنگ قرآنی دیگر هم داریم. فرهنگ آماری كلمات قرآن كریم هم واژهنمای (concordance) الفبایی قرآن كریم است (اثر دكتر محمود روحانی) در 3 جلد. اما فرهنگهای موضوعی كریم هم متعدد است. از جمله تفصیل الآیات ژول لابوم، طبقات آیات خلیل صبری، كشف المطالب (مرحوم دكتر محمود رامیار)، فرهنگ موضوعی قرآن كریم (كامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی)، فروغ بیپایان: فهرست تفضیلی مفاهیم قرآن كریم (حجتالاسلام عبدالمجید معادیخواه)؛ فرهنگ قرآن (كلید راهیابی به موضوعات و مفهیم قرآن كریم. اثر اكبر هاشمی رفسنجانی و محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن)؛ فرهنگنامه قرآنی (5 جلد زیر نظر محمدجعفر یاحقی. مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی كه معجم قرآنی عظیم دیگری هم به عربی زیر نظر آقای واعظزاده در دست انتشار دارد (یك جلد منتشر شده) فرهنگواره اخلاق در قرآن (دكتر جعفر شعار)؛ اعلام قرآن (محمد خزائلی) و دهها اثر دیگر.
فرهنگهای نهجالبلاغه
الف) فرهنگهای موضوعی: المعجم الموضوعی نهجالبلاغه (عربی، اثر اویس كریم محمد)؛ فهرست كلی مطالب نهجالبلاغه (محمد دشتی)؛ تفسیر موضوعی نهجالبلاغه (دانشگاه آزاد اسلامی اراك)؛ كشف الستاره عن نهجالبلاغه (شیخ احمد كاشانی)؛ نهجالفصاحه (فهرست موضوعی نهجالبلاغه، اثر كاظم كفایی). فرهنگ آفتاب (عبدالمجید معادیخواه).
ب) واژهنامهها: فرهنگ لغات قرآن مجید و نهجالبلاغه (علاءالدین مجتبوی)؛ فرهنگ لغات نهجالبلاغه (كاظم فرهومندی)؛ حل لغات نهجالبلاغه (مولوی اعجاز حسین بدایونی)؛ واژههای نهجالبلاغه (عمران علیزاده)؛ سیری در فرهنگ لغات نهجالبلاغه (كریم زمانی)؛ المعجم المفهرس لالفاط نهجالبلاغه (محمد دشتی با همكاری سید كاظم محمدی. این اثر واژهنما است، نه واژهنامه)؛ مفردات نهجالبلاغه (2 جلد، سید علی اكبر قرشی) و چندین اثر دیگر.
فرهنگهای ادبی
فرهنگ اصطلاحات ادبی (سیما داد)؛ فرهنگنامه شعر و شاعری (میمنت دانا)؛ اصطلاحات ادبی (صالح حسینی)؛ فرهنگ تلمیحات (سیروس شمیسا)؛ فرهنگ اشارات (سیروس شمیسا)؛ فرهنگ ادبیات فارسی (خانم دكتر زهرا خانلری)؛ فرهنگنامه شعری (3 جلد، با شواهد شعری از قرن 3 تا 11 هجری، اثر رحیم عفیفی)؛ واژهنامه ادبیات داستانی (محسن سلیمانی)؛ فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی (محمد جعفر یاحقی)؛ فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی (بهرام مقدادی)؛ فرهنگهای شاهنامه از جمله فرهنگ اعلام شاهنامه (دكتر منصور رستگار فسایی) و واژهنامك (عبدالحسین نوشین) و چندین فرهنگ دیگر؛ واژهنامه غزلهای حافظ (حسین خدیو جم)؛ كلك خیالانگیز (در 4 جلد، اثر دكتر پرویز اهور)؛ فرهنگ ده هزار واژهای حافظ دكتر ابوالفضل مصفی) و چند فرهنگ دیگر و چندین واژهنما concordance برای شعر حافظ از جمله كشف اللغات همراه دیوان حافظ تدوین شادروان ابوالقاسم انجوی؛ فرهنگ واژهنمای حافظ (خانم مهیندخت صدیقیان)؛ واژهنمای حافظ (به ایتالیایی اثر خانم منگینی)، واژهنمای حافظ (تدوین بهرام اشتری، زیر چاپ). درباره شاعران دیگر نیز فرهنگهایی ساخته شده است، از جمله لغات و تعبیرات مثنوی (در 11 جلد اثر شادروان صادق گوهرین) و چند اثر كه موضوع آنها بین زبان و ادبیات است از جمله: فرهنگ بیاناندیشهها (محسن صبا)؛ فرهنگ دستور فارسی (محمد مهیار). فرهنگ فارسی زآنسو (كه نوعی فرهنگ قافیه است). همچنین فرهنگهای ادبی كه زیر نظر استاد دكتر علی رواقی تدوین شده و به آنها اشاره كردیم. دانشنامه بزرگ فارسی وابسته به بنیادی به همین نام، فقط حرف "آ" را منتشر كرده است. به دانشنامه ادب فارسی در بخش بعدی این مقاله كه ویژه دایرهالمعارفهاست اشاره خواهد شد.
فرهنگهای عامیانه
تمام زبانهای مهم از دوردستترین سرآغازههای تاریخشان، در جنب زبان رسمی، زبانی غیررسمی دارند كه عبارت است از زبان محاوره و عامیانه (در اینجا وارد فرق زبان محاوره و عامیانه نمیشویم). نگارش فرهنگ عامیانه فارسی - فارسی در ایران حدوداً 4 قرن سابقه دارد (از عهد مجمعالامثال و جامعالتمثیل هر دو اثر هبلهرودی به ترتیب تدوین در سالهای 1049 ق و 1051 ق). در عصر جدید، یعنی قرن حاضر دهها فرهنگ عامیانه (همراه با ضربالمثلها یا بدون آنها داشتهایم كه فقط به دو اثر از برجستهترین آنها كه از نظر زمانی به دوره پیش از بررسی ما (سه دهه اخیر) تعلق دارند اشاره میكنیم: 1) امثال و حكم (تألیف علامه علی اكبر دهخدا بنیانگذار لغتنامه دهخدا و از مشروطهخواهان و نثرنویسان و طنزپردازان بزرگ قرن حاضر است و این اثر در 4 جلد است. چاپ سالهای 1308 تا 1311 ش. 2) فرهنگ لغات عامیانه (مقدمه و انتخاب مدخلها از جمالزاده پدر داستاننویسی جدید فارسی و تعریف مدخلها از محمد جعفر محجوب، چاپ اول 1344 ش) مهمترین فرهنگهای عامیانهای كه كمابیش در سی ساله و خیر تدوین و طبع شده از این قرار است: فرهنگ عوام (امیر قلی امینی)؛ فرهنگ امثال فارسی (كه لغات عامیانه هم دارد، اثر یوسف جمشیدیپور)؛ كتاب كوچه شاملو - شاعر بزرگ معاصر - با همكاری همسرش آیدا سركیسیان كه از حد و حدود فرهنگ عامیانه فراتر رفته و تبدیل به فرهنگ عامه شده است (جلد اول 1358 ش، جلد نهم شامل بخش اعظم حرف "ت" 1379 ش. كتاب كوچه اگر به همت همسر و یاران شاملو با همین شكل و روال پیش رود بالغ بر حدود 50 جلد میشود و به 20 سال زمان نیاز دارد. مگر آنكه تمهیدات تازهای اندیشیده شود. فرهنگ عامیانه بعدی: فرهنگ معاصر (دكتر رضا انزابی نژاد و دكتر منصور ثروت)؛ فرهنگ مثلها و اصطلاحات متداول در زبان فارسی (دكتر صادق عظیمی)؛ فرهنگ جبهه (7-8 دفتر به كوشش محسن مهرآبادی و سید مهدی فهیمی)؛ فرهنگ كنایات (دكتر منصور ثروت)؛ مثلها و تعبیرات فارسی (ادبی و عامیانه؛ دكتر هاشم رجبزاده؛ فرهنگ نوین: گزیده مثلهای فارسی (و چند اثر دیگر و نیز آثاری در زمینه مثلپژوهی و شناخت علمی ضربالمثلها، همه اثر احمد ابریشمی)؛ قند و نمك (جعفر شهری) و سپس میرسیم به مهمترین فرهنگ عامیانه عصر جدید به نام فرهنگ فارسی عامیانه (2 جلد، اثر استاد ابوالحسن نجفی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و صاحب آثار تألیفی و ترجمهای بسیار. این اثر در سال جاری 1379 ش منتشر شده (ولی سال طبع آن در صفحه عنوان 1378 یاد شده، و بهاءالدین خرمشاهی نقد و نظر مفصلی درباره آن نوشته است (نشریه بخارا، شماره 12)
فرهنگهای زندگینامهای
نگارش این گونه آثار در فرهنگ اسلامی و نیز ایران اسلامی سابقه هزارهای دارد. این فرهنگها به دو نوع كلی تقسیم میشوند، الف) تخصصی یعنی زندگینامههای طبقه خاصی از علما یا هنرمندان و در قدیم به این گونه فرهنگها طبقات گفته میشده ب) عام كه شرح حال همه ناموران فرهنگی را دارد. در دوره مورد نظر ما رجال بامداد (6 جلد تألیف محمد علی بامداد زندگینامه جمعی و عمومی رجال - عمدتا دولتمردان - قرن اخیر) را میتوان نخستین اثر بهشمار آورد. سایر آثار برجسته عبارتند از: فرهنگ زندگینامهها (به سرپرستی حسن انوشه كه فقط یك جلد آن منتشر شده كه شامل معرفی حدوداً 6 هزار شخصیت جهان اسلام كه نامشان با "ابن" شروع میشود است). زندگینامه دانشوران (كه ترجمه Dictionary of Scientific Biography در 16، یا چاپهای اخیر 8 جلد است) و ترجمه چند جلد آن و نیز ترجمه شرح حال دانشمندان ایرانی و اسلامی و نیز ترجمه خلاصه یك جلدی آن به نام خلاصه زندگینامه دانشوران به سرپرستی استاد احمد بیرشك و ترجمه جمعی از فضلا منتشر شده است؛ فرهنگ ناموران معاصر ایران (به همت دكتر یعقوب آژند، هدایت الله بهبودی و عبدالله متولی، با همكاری دهها مؤلف و پژوهشگر و ویراستار. این اثر رجال در گذشته بین سالهای 1260 ش / 1300 ق تا امروز = 1380 ش / 1421 ق را در بر دارد و حاوی حدوداً 60 هزار زندگینامه است؛ طرحریزی آن از سال 1371 ش آغاز شده و تا پایان امسال 1379 ش / 2001 م جلد اول آن انتشار مییابد)؛ طبقات مفسران شیعه (6 جلد، اثر حجتالاسلام عقیقی بخشایشی)؛ موسوعه طبقات الفقها (به عربی در 13-14 جلد، زیر نظر آیتالله سبحانی كه تا چند ماه دیگر نشر كلیه مجلدات آن تكمیل میشود) و چنانكه از نام آن پیداست زندگینامه فقیهان است)؛ فرهنگ ادبیات جهان ]ترجمه و[ تألیف خانم زهرا خانلری كه فقط حاوی زندگینامه نویسندگان غربی / جهانی است و به نویسندگان ایرانی و اسلامی نپرداخته است؛ فرهنگ زندگینامه پژوهشگران معاصر ایران، مرجعی است در 8 جلد كه در سال جاری (1379 ش / 2000 م) جلد اول آن از سوی نشر "فرهنگ معاصر" منتشر شده است.
در اینجا باید نظر به كمبود جا، از معرفی فرهنگهای دیگر، با دریغ بسیار، خودداری كنیم. زیرا به تخمین نگارنده این سطور در سه دهه اخیر در كشور ما، در رشتههای گوناگون علوم انسانی و اجتماعی و طبیعی و فنون و هنرها و معارف مختلف در حدود یك هزار فرهنگ اعم از یك یا دو زبانه، دارای معادل یا تعریف فرهنگی (به قول قدما "شرح الاسمی") یا حتی مقالههای یك تا چند ستون / صفحهای تدوین و طبع و نشر شده است كه تهیه كتابشناسی (ساده یا توصیفی = annotated bibliography) آنها ضرورت و فایده دارد.
در صفحات پیشین، بیشتر فرهنگهای عام یا همهپسند و غالباً در زمینه علوم انسانی را معرفی كردیم. در مورد فرهنگهای علمی كه در اغلب رشتههای علمی و فنی از یك تا هفت - هشت نوع تهیه و عرضه شده است، نمیتوانیم و لو به اجمال اشاره كنیم زیرا تعداد آنها از 300 فقره بیشتر است؛ و اشاره شد كه مركز نشر دانشگاهی كوشش پر ثمری در نشر دهها فرهنگ علمی و فنی داشته و دارد.
در مورد سایر رشتههای ناگفته مانده، همینقدر اشاره میكنیم كه فرهنگهای متعددی در رشته حقوق، فقه، حتی دستكم 3 فرهنگ در اصول فقه، در یكایك هنرها، به ویژه موسیقی (بیش از 10 عنوان) و نیز سینما (بیش از 10 اثر) و كارگردانان و بازیگران تئاتر و حتی در زمینه كارها و صنایع دستی و نیز خوشنویسی / خطاطی (calligraphy)، كشاورزی و گیاهشناسی (چندین و چند اثر) و حتی یك اثر 5 جلدی درباره گیاهان دارویی و نیز فرهنگهایی یك، دو و چند زبانه (فرهنگ فلسفی اثر سهیل افنان) در زمینه فلسفه به فارسی و نیز عربی وجود دارد. و نیز فرهنگهایی در زمینه عرفان، كلام، منطق و نیز در زمینه دینپژوهی (از جمله فرهنگ اصطلاحات علوم و تمدن اسلامی؛ واژهنامه ادیان، قاموس كتاب مقدس، اعلام كتاب مقدس) تا زمینههایی چون علوم اجتماعی و اغلب زیر مجموعههای آن، نیز جامعهشناسی، روانشناسی، ریاضیات (بیش از 5 فرهنگ) تا زبانشناسی (بیش از 10 عنوان) و زبانهای باستانی (اوستایی، پهلوی، سغدی كه به كثرت و تنوع آنها بیشتر اشاره شد)، تا ورزش، معرفی كوهها، فرهنگ نامهای ایرانی و حتی زمینههای دور از ذهنی چون ترسهای بیمارگونه (phobia) و حتی "خرافات" فرهنگهای تألیفی و ترجمهای داریم. دامنه كار چندان وسیع است كه حتی فرصت بر شماردن زمینهها نیست، تا چه رسد به فرهنگها و مشخصات آنها در هر زمینه. برای تفضیل فرهنگهای فارسی و فرهنگگونهها. اثر دكتر محمد دبیر سیاقی (اسپرك، 1368)؛ كتابشناسی فرهنگهای دو زبانه و چند زبانه فارسی. (مركز اسناد و مدارك علمی ایران، 1366).
ب) دایره المعارفها
بخش دوم این مقاله طبعاً موجزتر و دارای عناوین كمتری است. نویسنده این سطور، با تعبیری طنزآمیز، ولی حقیقتگویانه و واقعیتگرایانه، گفته است، كه در فرانسه در نیمه دوم قرن هجدهم ابتدا نهضت دایرهالمعارفنویسی در گرفت و سپس انقلاب شد، اما در ایران، عكس آن اتفاق افتاد. یعنی ابتدا انقلاب اسلامی در 1357 ش = 1979 م در گرفت و پیروز شد، سپس نهضت شگفتآور دایرهالمعارفنویسی به راه افتاد كه هنوز به نحو روزافزون ادامه دارد و در حد خود، تحول و رشد فكری و فرهنگی به بار آورده است.
سابقه دایره المعارف ]= دانشنامه = موسوعه[ نگاری در سراسر تاریخ و جغرافیای جهان در اسلام، بسی گسترده است و بیش از یك هزاره قدمت دارد. به عنوان مثال میتوان از معارف ابنقتیبه (213 - 276 ق)، دینكرد / دینكرت (دایره المعارف دینی زردشتی ملون در قرن سوم هجری)، رسائل اخوان الصفا (به عربی در قرن چهارم هجری، كه ترجمه كهن فارسی هم دارد)، شفا (اثر عظیم 10 جلدی ابنسینا، به عربی، در اوایل قرن پنجم هجری)، جامع العلوم (= ستینی یعنی شصیت گانی - چون مؤنفش امام فخررازی به شصت رشته از معارف آن عصر: اواخر قرن ششم هجری پرداخته است، به فارسی) و نفایس الفنون (به فارسی اثر شمسالدین محمدبن محمود آملی - معاصر حافظ / قرن هشتم هجری - نام برد و هر چه به پیش میآییم تعداد این گونه آثار مرجع بیشتر میشود.
حال با یك جهش بلند به محدوده بررسی خود كه سه دهه اخیر است، میپردازیم. در دهه 30 (1330 ش = دهه 50 میلادی) انتشارات فرانكلین با پیشگامی و همكاری آمریكائیان در ایران تأسیس شد و سه دهه (تا پیروزی انقلاب) و بعد هم با تغییر مدیران و مشی انتشاراتی، تا سه چهار سال پیش هم فعال بود سپس در شركت انتشارات علمی و فرهنگی ادغام شد. عمدهترین اثر از میان چند صد اثر كه سازمان فرانكلین برنامهریزی و منتشر كرد، دایرهالمعارف فارسی بود كه به سرپرستی شادروان غلامحسین مصاحب، ریاضیدان بزرگ معاصر از سال 1335 ش طرح آن بر مبنای یك دایره المعارف كوچك انگلیسی ریخته شد ولی با افزایش مقالات تألیفی مربوط به اسلام و ایران، حجم آن به چندین برابر حجم مرجع مبنا بالغ شد و بسیاری از بزرگان علم و فرهنگ معاصر همچون شادروانان استاد زریاب و استاد زرینكوب در تألیف و تكمیل مقالات آن همكاری كردند. سطح علمی و صحت و دقت مبذول در تدوین این دایرهالمعارف سه جلدی اگر از استاندارد و عرف جهانی فراتر نباشد، فروتر نیست. استادان رضا اقصی و دكتر محمود مصاحب، پس از درگذشت استاد غلامحسین مصاحب، دنباله كار را به همان شیوه ادامه دادند. جلد اول در سال 1345 ش / 1966 م در زمان حیات سرپرست علمی این اثر - شادروان غلامحسین مصاحب منتشر شد. جلد دوم در1356ش / 1977 م و جلد سوم در 1375 ش / 1996 م. این دایره المعارف، نخستین و تاكنون هم تنها دایرهالمعارف عمومی و غیر تخصصی فارسی است. سایر دایرهالمعارفها / دانشنامههای فارسی را (كه غالبا موضوعی و تخصصی یا اختصاصی هستند با ایجاز بیشتر فهرستوار یاد میكنیم.
1. فرهنگنامه كودكان و نوجوانان. برنامهریزی شده از سوی "شورای كتاب كودك"، آغاز در پاییز 1358 ش / 1979 م، چاپ جلد اول در سال 1371، چاپ جلد پنجم در 1378، كتاب سال در رشته مرجعنگاری در سال 1377 ش. این اثر دومین دانشنامه ویژه كودكان و نوجوانان است. اثر پیشین فرهنگنامه جوانان نام داشت كه كتابی 17 جلدی، به انگلیسی و ویراسته موریس پاركر بود كه همان سازمان فرانكلین آن را به سرپرستی آقای رضا اقصی در دهه 40 ش / 60 م در 18 جلد (یك جلد افزوده تألیفی درباره اسلام و ایران) منتشر كرده بود.
تعداد جلدها و زمان پایان یافتن فرهنگنامه كودكان و نوجوانان را نمیتوان به دقت پیشبینی یا تعیین كرد. پنج جلدی كه در ظرف 7-8 سال تاكنون منتشر شده فقط مقالات دو حرف "آ" و "الف" را در بر دارد. جلد پنجم پیوست (تكمله همراه با فهرست سراسری مربوط به مقالات چهار جلد اول و پیوست) است.
2. دایره المعارف تشیع. تأسیس شده در سال 1361 ش / 1982 م از سوی بنیاد اسلامی طاهر (كه جزو موقوفات مرحوم حاج سید ابوالفضل تولیت، آخرین متولی آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) در قم بود). سرپرست علمی آن در دو سال اول، استاد دكتر مهدی محقق (استاد بازنشسته دانشگاه تهران و استاد مدعو دانشگاه مك گیل و مؤسسه عالی اسلامشناسی مالزی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و عضو وابسته فرهنگستانهای سوریه و مصر و صاحب آثار علمی بسیار) و دستیاران ایشان: كامران فانی، منوچهر صدوقی سها، و بهاءالدین خرمشاهی بودند. از سال 1363 ش سرپرستی این دایرهالمعارف بر عهده استاد سید احمد صدر حاج سید جوادی (حقوقدان برجسته، دادستان پیشین تهران، وزیر كشور در دولت موقت شادروان بازرگان قرار گرفته و تا امروز ادامه دارد. از سال 1367. پس از انحلال بنیاد اسلامی شط، بنیاد دیگری به نام بنیاد خیریه و فرهنگی شط به مدیریت بانوی باهمت خانم فهیمه محبی عهدهدار اداره امور اداری و مالی این دایرهالمعارف شده است. حجتالاسلام محسن یوسفی اشكوری به مدت 6-7 سال در ویراستاری و نگارش بعضی مقالات همكاری داشته است. نخستین جلد این اثر در سال 1366 ش منتشر شد و جلد هفتم آن در سال 1377 و در همان سال این اثر در رشته مرجع نگاری "كتاب سال" شد. نویسندگان این اثر عدهای در حدود بیست تن از استادان حوزه و دانشگاه و محققان جوان بودند. كل دوره آن 14 جلد برآورد شده و اكنون جلد هشتم نزدیك به انتشار است. انتشار باقی مجلدات در حدود یك دهه زمان لازم دارد.
3. دانشنامه ایران و اسلام. اثری است ناتمام، كه مبنای آن ترجمه دایرهالمعارف اسلام (نوشته اسلامشناسان مسلمان و غیرمسلمان، طبع بریل در لیدن - هلند - است، كه ویرایش دوم آن از سال 1950 م آغاز شده و 9 جلد از آن منتشر شده و به جلد دهم خاتمه مییابد. اما این ترجمه زیر نظر ایرانشناس عالیمقام ایرانی استاد دكتر احسان یارشاطر انجام گرفته و مقالات كمبودی آن چه راجع به اسلام چه ایران تألیف و بر آن افزوده شده و جزوه به جزوه از سال 1354 تا 1361 ش انتشار یافته (از آب و آبادان تا اخوانالمسلمین، جمعاً 11 جزوه، سپس متوقف مانده است.
4. دانشنامه جهان اسلام. در سال 1362 با پیشنهاد حضرت آیتالله خامنهای كه آن هنگام رئیس جمهور ایران بودند و مدیریت و همكاری استادان دكتر مهدی محقق و دكتر نصرالله پورجوادی، بر مبنای ترجمه مقالات دایرهالمعارف اسلام (كه در مدخل پیشین یاد شد) و نیز مقالات دایرهالمعارف ایرانیكا (مدخل بعدی) آغاز شد. از آنجا كه در نظر بود این اثر به نوعی دنباله دانشنامه ایران و اسلام باشد، لذا از حرف "ب" آغاز شد، و علاوه بر ترجمه، بسیاری از مقالات آن تألیفی است.
ازاین اثر چهار جلد كه همگی فقط حرف "ب" میباشد منتشر شده است. این دانشنامه در سال 1378 در مرجعنگاری كتاب سال شناخته شده است.
5. دانشنامه ایرانیكا Emcyclopedia Iranica دایرهالمعارفی است كه به همت و سرپرستی استاد دكتر احسان یار شاطر (استاد پیشین دانشگاه تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، مدیر مسئول نشریه انتقاد كتاب، سرپرست دانشنامه ایران و اسلام - كه پیشتر به آن اشاره شد - و استاد دانشگاه كلمبیا و رئیس مركز ایرانشناسی آن. این اثر به زبان انگلیسی است و نخستین جلد آن در سال 1985 و نهمین جلد آن در سال 1999 م منتشر گردیده، حدوداً و تخمیناً در 30 جلد طراحی شده است و به همه شئون فرهنگ و تمدن ایران از طلیعه تاریخ تا امروز میپردازد و گاه مدخلها / مقالاتی در آن هست كه در دایرهالمعارفهای اسلامی یا ایرانی دیگر نیست، نظیر "بهشت زهرا" نوشته حامد الگار.
6. دانشنامه ادب فارسی، به سرپرستی استاد حسن انوشه (تأسیس 72 یا 1373 با همكاری معاونت فرهنگی وزارت ارشاد). جلد اول ادب فارسی در آسیای مركزی. جلسههای فرهنگی، اصلاحات ادبی. جلد سوم ادب فارسی در افغانستان. جلد چهارم ادب فارسی در شبه قاره هند. (كه خود در سه جلسه است) اینها همه در كمتر از یك دهه اخیر منتشر شده است.
7. جهان اسلام. تألیف دكتر مرتضی اسغدی. اثری است دایرهالمعارف گونه كه به تاریخ و جغرافیا و تمدن و فرهنگ گذشته و حال بیش از 50 كشور اسلامی میپردازد. از این اثر دو جلد از سوی مركز نشر دانشگاهی منتشر شده و جلد سوم نزدیك به انتشار است. این اثر در 5 جلد طرحریزی شده بود كه با درگذشت نابهنگام مؤلف دانشمند و جوان آن (در 43 سالگی) ادامه تألیف و تدوین آن به وقفه افتاده است.
8. دایره المعارف بزرگ اسلامی. تأسیس شده در سال 1362 ش، به همت و زیر نظر استاد كاظم موسوی بجنوردی (از فعالان سیاسی و انقلابیونی كه در زمان رژیم پیشین در راه آرمان استقرار حكومت اسلامی، به جان كوشیده و تحمل 13 سال زندان كرده است. از نمایندگان دورههای اولیه مجلس شورای اسلامی، فرزند مرحوم آیتالله محمد حسن موسوی بجنوردی صاحب اثر مهمی به نام القواعد الفقهیه مفصلترین و تحقیقیترین دایرهالمعارفی است كه بعد از انقلاب در ایران تأسیس شده است و از همكاری برجستهترین دانشمندان اسلامشناس و ایرانشناس امروز ایران بهرهمند است و به تعلیم و تربیت محققان و مؤلفان جوان هم توجه دارد. از این اثر تاكنون 9 جلد كه همه فقط حرف "الف" است منتشر شده و تا چند جلد دیگر هم همین حرف ادامه دارد و یك جلد آن خاص ایران است. با آنكه مقالات این دایرهالمعارف بسیار مفصل است، ولی در تجدیدنظری كه در طول مقالات و تعداد مجلدات كردهاند، قرار است، كلاً در 40 جلد به پایان برسد. این كتاب چند سال پیش، در رشته مرجعنگاری، كتاب سال شده است.
9. دانشنامه حضرت علی(ع) كه نام آن "حیات سعید" است. این اثر دوجلدی شامل مقالاتی است كه مربوط به زندگی و آثار و كار و كارنامه حضرت علی(ع) است و كلاً از دایرهالمعارف تشیع برگرفته شده است. جلد اول شامل مقالات حرف "آ" تا آخر "د" (دال) است كه نزدیك به انتشار است و تدوین و نشر جلد دوم، دو سه سال به طول میانجامد.
10. موسوعه امام علی (ع) دایرهالمعارفی است تماماً مربوط به حضرت علی(ع) و زندگی و آثار و افكار ایشان و ترجمه و شرح و اقتباس آن آثار. این اثر به زبان عربی است و به همت و سرپرستی حجتالاسلام والمسلمین محمدمهدی ریشهری از سوی بنیادی به نام دارالحدیث، در 12 جلد همزمان با سالگرد میلاد حضرت(ع)، در 13 رجب 1421 ق / مهرماه 1379 ش / اكتبر 2000 م، منتشر گردیده است. ترجمه این اثر به زبانهای فارسی و انگلیسی و اردو ضروری مینماید.
11. فرهنگ آثار. عنوان فرعی این مرجع چنین است: "معرفی آثار مكتوب ملل جهان از آغاز تا امروز". تحت نظر هیئت علمی: اسماعیل سعادت، احمد سمیعی (گیلانی)، رضا سیدحسینی، ابوالحسن نجفی به سرپرستی رضا سیدحسینی. این فرهنگ یا دانشنامه ترجمه یك مرجع شش جلدی فرانسوی است به نام Dictionnaire des Oeuvres كه سر ویراستار آن والنتینو بومپیانی Valentino Bompiani (1898-1992 م) بوده و انتشار چاپ نخست آن از 1953 میلادی آغاز شده است. سرپرست و هیئت علمی علاوه بر ترجمه و نظارت بر ترجمه 20 هزار مقاله این مرجع یك جلد هم كه در بردارنده معرفی چند هزار كتاب عربی و فارسی است برای تكمیل آن به آن افزودهاند و كار اصلی ترجمه كل اثر به پایان رسیده و جلد اول آن شامل مقالات حرف "آ- ب" در سال 1378 ش / 1999 م، از سوی انتشارات سروش، در هیئتی آراسته و پیراسته به طبع رسیده است.
12. دایره المعارف هنر. اثر رویین پاكباز. نشر فرهنگ معاصر، 1378 ش / 1999 م. این اثر بیشتر به هنرهای تجسمی پرداخته است و دارای واژهنامه انگلیسی - فارسی ارزشمندی هم هست. همچنین دارای تصاویر رنگی از برجستهترین آثار هنری است.
13. دایره المعارف موسیقی لاروس. ترجمه و تدوین خانم كتایون صدری.
14. دانشنامه مزدیسنا. تألیف جهانگیر اوشیدری. انتشارات فروهر. این اثر یك جلدی و مقالات آن همه مربوط به آیین زردشت و زردشتیان و فرهنگ ایران باستان و بعضی اعلام و اساطیر شاهنامه است.
15. دایره المعارف اماكن تاریخی ایران در دوره اسلامی. مرجعی است 10 جلدی كه 3 جلد از سوی پژوهشگاه فرهنگ و هنر منتشر شده است.
16. دایره المعارف علوم اجتماعی. از دكتر باقر ساروخانی. در یك جلد. مدخلها الفبایی و ذیل كلمات كلیدی انگلیسی وارد شده، سپس معادل فارسی و شرح آن آمده است.
17. دانشنامه قرآن و قرآنپژوهی. به كوشش بهاءالدین خرمشاهی. حاوی 3600 مقاله الفبایی، كه نیمی از آنها از قرآن و راجع به اعلام و احكام و مفاهیم كلیدی قرآنی است و نیمی راجع به آثار قرآنپژوهی الفبایی كه نیمی از آنها از قرآن و راجع به اعلام و احكام و مفاهیم كلیدی قرآنی است و نیمی راجع به آثار قرآنپژوهی كه نام نویسندگان مقالات در آخر هر مقاله همراه با كتابشناسی آمده است این اثر در 2 جلد انتشار یافته است.
18. معارف و معاریف، كه دایره المعارفی از احكام، اخلاق، تاریخ، اعلام و اصطلاحات اسلامی، در 10 جلد اثر مصطفی حسینی دشتی است.
در پایان اشاره به دایره المعارفهای دانشنامههایی كه در دست تألیف یا زیر چاپ است، خالی از فایده نیست.
19. دایره المعارف قرآن. در دست تدوین در مركز فرهنگ و معارف قرآن در قم، به مدیریت حجتالاسلام محابی.
20. دایره المعارف دموكراسی. ترجمه دانشنامهای است به همین نام و موضوع با عنوان Encyclopedia of Democracy در چهار جلد شامل 417 مقاله، جمعاً 1550 صفحه با فهارس فراوان، و نظم الفبایی. زیر نظر سیمور مارتین لیپست Seymqur Martin Lipset این اثر زیر نظر استاد كامران فانی، با ویراستاری خانم محبوبه مهاجر و آقای فریبرز مجیدی و مدیریت اجرایی آقای دكتر نورالله مرادی، انشاءالله بهزودی از سوی كتابخانه تخصصی وزارت امور خارجه كشورمان منتشر خواهد شد.
21. دایره المعارف آستان قدس رضوی، كه به تعبیری میتوان آن را "دانشنامه خراسان" هم تعبیر كرد. ناشر این اثر 3 تا 5 جلدی، مركز خراسانشناسی و سرپرستان علمی آن آقایان دكتر محمد جعفر یاحقی و عبدالحسین آذرنگاند.
22. دانشنامه فارس. زیر نظر آقای كورش كمالی سروستانی. ناشر این اثر بنیاد فارسشناسی است. تعداد مجلدات این مرجع احتمالاً بین 3 تا 5 خواهد بود و تنظیم آن الفبایی است.
در ارتباط با این "شهرنامه"ها باید از آثار مهمی چون كتاب گیلان و سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین اثر 3 جلدی استاد دكتر پرویز ورجاوند (نشر نی) كه هر دو در سالهای اخیر منتشر شدهاند به نیكی یاد كرد. همچنین از تهران قدیم (6 جلد)، اثر شادروان جعفر شهری.
23 تا 24. دایره المعارف امام حسین (ع)؛ همچنین دایره المعارف جنگ ایران و عراق، به قرار اطلاع در دست تألیف است. همچنین دایرهالمعارف عمومی بزرگی همانند بریتانیكا و دایره المعارف فلسطین (از سوی مركز دایره المعارف بزرگ اسلامی)؛ همچنین دایره المعارف كتابداری و اطلاعرسانی، به سرپرستی آقای دكتر عباس حری (از سوی كتابخانه ملی).
منبع: مجله فرهنگ و پژوهش- تیر 84
