Tweet
نا گفته هایی از ترجمه فیلم در گفتگویی با دکتر دیاز سینتاس
مصاحبه و ترجمه از: فاطمه جبارزاده
دانش آ موخته کارشناسی ارشد مترجمی زبان انگلیسی - دانشگاه تربیت معلم
دکترخورخه دیاز سینتاس (Jorje Diaz-Cintas) استاد دانشگاه امپریال کالج لندن در رشته مطالعات ترجمه و به طور اخص ترجمه دیداری_شنیداری است. او همچنین در زمینه ترجمه فیلم، کتاب ها و مقالات بسیاری به رشته تحریر درآورده است. دکتر دیاز سینتاس به زبانهای اسپانیولی، انگلیسی و فرانسه آشنایی کامل دارد و مقالات و کتابهای خود را به این زبانها تالیف کرده است. او همچنین چندین فرهنگ دو زبانه (اسپانیولی_فرانسه، اسپانیولی_انگلیسی) منتشر کرده و سردبیر مجله تخصصی ترجمه می باشد. این مصاحبه از طریق اینترنت و در تاریخ 25 فوریه، 2008 صورت پذیرفته است.
برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد دکتر دیاز سینتاس می تو انید به این نشانی مراجعه کنید:
www.imperial.ac.uk/people/j.diaz-cintas
مقدمه
بر اهل فن پوشیده نیست که قدمت پنچاه ساله ترجمه فیلم در ایران تلاشی بیش و پیش از این را می طلبیده است. متأسفانه تاکنون مطلب جامعی در زمینه ترجمه فیلم چاپ نشده و منبع قابل اعتمادی در دسترس علاقه مندان به این موضوع وجود ندارد. ترجمه فیلم در هیچ رشته و گرایشی، چه رشته سینما و چه رشته زبانهای خارجی، تدریس نمی شود. بنابر این هر چه در عرصه ترجمه فیلم به بازار عرضه می شود از دو حالت خارج نیست: یا ترجمه ها توسط مترجمان فیلم که عموما ترجمه را به صورت تجربی فراگرفته اند انجام می شود یا مترجمان تازه کار و بعضا افرادی با توانایی پایین علمی مبادرت به ترجمه فیلم نموده اند که در هر دو صورت علاوه بر علمی نبودن مبنای کار ، ایرادات فراوانی هم بر آنها وارد است. توجه به موارد فوق نگارنده را بر آن داشت تا در قدم اول به صورت علمی و با مراجعه به مرجعی قابل اعتماد که سالها در این زمینه تحقیق و تدریس نموده است، اطلاعاتی در کم و کیف و چند و چون ترجمه فیلم به دست آورد.
در آغاز تقاضا می کنم تعریفی کوتاه و در عین حال جامع و مانع از ترجمه فیلم ( یا به عبارتی ترجمه دیداری_شنیداری) ارائه دهید؟
ترجمه فیلم پدیده ای نوظهور در مطالعات ترجمه است که دربرگیرنده ((فرآیند ترجمه)) در رسانه های دیداری_ شنیداری است. لفظ ترجمه فیلم، واژه ای عام است و به ترجمه کلیه تولیدات دیداری_شنیداری که در آنها صورت کلامی با دیگر عناصر رسانه ای همراه می شوند اطلاق می گردد. در مواردی چون آوازها و برنامه های رادیویی، پیام صرفا به صورت شنیداری منتقل می شود. در موارد دیگری مانند تصاویر فکاهی بدون کلام (نوشتار) که عموما در مجلات چاپ می شوند و یا تبلیغات بدون کلام و موارد مشابه، صرفا بعد دیداری مد نظر است و کلام در کار نیست. در تولیدات دیگر دیداری_شیدا ری مانند فیلمهای سینمایی، داستانی، مستند و سریال ها از هر دو بعد انتقال پیام استفاده می شود. زمانی ما از اصطلاح ترجمه فیلم استفاده می کنیم که تصویر و صدا و کلام همزمان، موازی هم قرار بگیرند. این همزمانی چندگانه (تصویر، صدا و کلام) از موانع و محدودیت های ترجمه فیلم به شمار می آید. برخی از انواع ترجمه که به عنوان زیر مجمومه ترجمه فیلم از انها یاد می شود عبارتند از دوبله، صدا روی تصویر، زیرنویس، میان نویس، زیرنویس برای ناشوایان و کم شنوایان و توصیف شنیداری برای نابینایان.
چرا علی رغم اهمیت ترجمه دیداری_شنیداری، خصوصا ترجمه فیلم، در دنیای امروز این نوع ترجمه هنوز در حاشیه است؟
معتقدم دلایل زیادی سبب در حاشیه بودن و تا حدودی در حاشیه ماندن این نوع ترجمه بوده است. برخی از دلایل عبارتند از:
- ترجمه فیلم تا حد زیادی وابسته به تکنیک و فناوری است و همین مسئله باعث شده بسیاری از اساتید به جهت پیچیدگی آن تمایلی برای ورود به این حوزه نداشته باشند.
- فناوری به سرعت در حال تغییر و توسعه است و باز هم بسیاری از اساتید تمایلی به همراهی و همگامی با این تغییرات سریع و صرف وقت برای به روز شدن ندارند.
- وابستگی این رشته و این نوع ترجمه به فناوری و گران بودن آن سبب شده تا بسیاری از دانشگاه ها توانایی مالی دایر کردن این دوره ها را نداشته باشند. به عنوان مثال نرم افزارهای زیرنویس حرفه ای بسیار گران هستند.
- مطالعات ترجمه از دیرباز بیشتر به انواع ترجمه مکتوب (خصوصا ترجمه ادبی) توجه نشان داده و همین امر سبب به حاشیه رانده شدن انواع دیگر ترجمه از جمله ترجمه شفاهی و ترجمه فیلم بوده است.
- و نهایتا، اساتید چه از نظر تئوری و چه عملی برای تدریس این رشته آموزش نمی بینند و از آمادگی لازم برخوردار نیستند.
به نظر شما کدام نظریه در مبحث ترجمه فیلم تأثیرگذار و کارساز بوده است؟
با توجه به جوان بودن این نوع ترجمه، هنوز از دیدگاه نظریه های مختلف ترجمه به آن پرداخته نشده، اگرچه نظریه هایی مانند ((نظریه نظامگان))(1) و ((مطالعه توصیفی ترجمه))(2) بسیار تأثیرگذار بوده اند. تاثیر مکتب مطالعات توصیفی بر حوزه ترجمه فیلم مربوط می شود به همزمانی پاگرفتن ترجمه فیلم (سالهای 1990 _ 1980 ) و تاثیر گسترده این مکتب بر تمامی حوزه های ترجمه. در حال حاضر بسیاری از پایان نامه های دکترا با محوریت ترجمه فیلم و با تاکید بر مباحثی چون هنجارها(3) یا نظریه نظامگان نوشته می شوند.
چرا برخلاف نیاز روز افزون به ترجمه تولیدات دیداری_شنیداری در هیچ دانشگاهی دوره تخصصی یا گرایشی به نام ترجمه فیلم وجود ندارد؟
البته الان دیگر اینطور نیست که شما می فرمایید. حداقل در اروپا شاهد هستیم که بسیاری از دانشگاه ها متوجه اهمیت ترجمه فیلم شده اند و در برخی از آنها دوره های عالی تربیت مترجم دایر گردیده است. به عنوان مثال در انگلستان در دانشگاه های ذیل دوره های ترجمه فیلم برقرار می باشد:
دانشگاه رهمپتون
www.roehampton.ac.uk/pg/avt
دانشگاه لیدز
www.smlc.leeds.ac.uk/cts/cts_content/ma_programmes/masts.asp
دانشگاه شفیلد
www.shef.ac.uk/mltc/courses/pg/subtitling
دانشگاه منچستر
www.art.man.ac.uk/SML/ctis/MA
دانشگاه ساری
www.surrey.ac.uk/postgraduate/arts/taught/audiovisual.htm
همچنین در کشورهای اسپانیا، فرانسه و ایتالیا دوره های تخصصی ترجمه فیلم به شرح زیر برگزار می گردد :
دانشگاه آتونوما، بارسلون، اسپانیا
www.fti.uab.es/audiovisual
دانشگاه مجازی آتونوما، بارسلون، اسپانیا
www.fti.uab.es/onptav/indexcast.htm
دانشگاه بولونیا، فورلی، ایتالیا
http://masterst2008.sitlec.unibo.it/info.htm
اطلاعات مربوط به دوره تخصصی ترجمه فیلم در فرانسه
http://membres.lycos.fr/yanonline/filieres.html
چه روشی را می توان به عنوان بهترین روش تدریس ترجمه فیلم در نظر گرفت؟
فکر نمی کنم بشود از یک روش خاص برای تدریس ترجمه فیلم استفاده کرد. در حقیقت، معتقدم ترجمه فیلم دارای ویژگی چند رشته ای است و کسانی که علاقه مند به گذراندن دوره های آن هستند و می خواهند در آینده ترجمه فیلم .انجام دهند می بایست با علوم مختلفی چون سینما، ارتباطات، مطالعات ترجمه و زبان شناسی آشنایی کافی داشته باشند.
آیا ترجمه فیلم مشمول قانون کپی رایت ( حقوق معنوی اثر) است؟ اگر جواب شما مثبت است، پس چرا شرکت های تولیدکننده، فیلم ها را زیرنویس شده وارد بازار نمی کنند؟ بسیاری از فیلم هایی که در ایران به دست ما می رسد در دبی زیرنویس می شوند و اغلب پر از اشتباه هستند!
فیلم هم مثل کتاب مشمول قانون حقوق معنوی اثر است. مسئله این است که شرکت های تولید کننده فیلم حقوق معنوی ترجمه فیلم را به شرکت ها و مؤسسات ترجمه فیلم که بعضا در کشورهای دیگر هستند، واگذار می کنند؛ مخصوصا در زمینه زیرنویسی، شرکت های چند ملیتی ای هستند که شعبات اصلی آنها در شهر های لندن و لس آنجلس و شعبات فرعی و اقماری آنها در دیگر نقاط دنیا قرار دارند. به همین دلیل گاهی اوقات یک فیلم دو یا چند بار ترجمه یا زیرنویس می شود. به عنوان مثال در حالی که بسیاری از فیلم های موفق آمریکایی در داخل آمریکا یا انگلستان به زبان های ایتالیایی و عربی زیرنویس شده اند، باز در داخل ایتالیا یا مصر به عربی یا ایتالیایی زیرنویس شده و برای نمایش در سینما یا تلویزیون عرضه می شوند. بنابراین، ملاحظه می کنید که بعضی فیلمها چند بار زیرنویسی می شوند. در مورد فیلم هایی که در ایران توزیع می شوند مطمئن نیستم که آیا این فیلم ها در دبی زیرنویسی می شوند. اگر این طور باشد، ممکن است توسط شعبات شرکت های اصلی که مسئولیت زیرنویسی و توزیع فیلم ها را در خاور میانه به عهده دارند صورت گرفته باشد.
به نظر شما چالش های ترجمه فیلم کدام ها هستند؟ می گویم چالش ها، چرا که گاهی مواردی پیش می آید که مترجم وا قعا با مشکل روبرو می شود؟
اصلی ترین دلیل چالش هایی که مترجم فیلم با آنها روبرو می شود این است که ارتباط تنگاتنگی بین آنچه گفته می شود و آنچه تماشاگر می بیند وجود دارد. اجازه دهید با یک مثال ساده این مسئله را توضیح بدهم. اگر در گفتگوی فیلمی شخصی بگوید "اشکالی دارد اگر در را باز کنم؟" دیگری سرش را به علامت نفی تکان دهد و بگوید "نه!" و آن شخص در را باز کند، این حالت خاص تایید با "نه" گفتن می بایست کاملا در ترجمه نمود پیدا کند. حال اگر همین عبارت در زبان مقصد (مثلا اسپانیولی) این طور ترجمه شود که "می شود در را باز کنم؟" یا "می توانم در را باز کنم؟" جوابش مسلمأ می شود "بله". در اینجا ترجمه از نظر معنایی درست است اما با تصویر همخوانی ندارد! پس این می شود یک مثال از چالش های ترجمه فیلم. گاهی ترجمه برخی فیلم ها و کلیپ ها تقریبا ناممکن می شود به عنوان مثال در انیمیشنی با نام Symphony in slang به کارگردانی تکس اوری ( 1951 ) تقریبا کل داستان بر مبنای طنز موقعیت و برداشت های لفظی عبارات می باشد، مثلا در جایی گفته می شود "بیرون باران شدیدی از سگ و گربه می آید!"(4) و در تصویر از آسمان سگ و گربه می افتند پایین! برای مشاهده این کلیپ می تو انید به سایت های زیر مراجعه کنید:
www.youtube.com/watch?v=invMNZ8IeLI
www.metacafe.com/watch/513494/silly_symphony_symphony_in_slang
ترجمه چنین مواردی برای مخاطبانی که با فرهنگ مبدأ (جایی که فیلم در آنجا ساخته شده) آشنایی ندارند تقریبا ناممکن است؛ بنابراین ترجمه طنز یکی دیگر از مشکلات و دردسرهای پیش روی مترجم است، چرا که لطیفه ها و بازی کلمات مستقیما به بافت برون زبانی(5) و موقعیتی که در آن اتفاق می افتند وابسته هستند. از دیگر موارد چالش برانگیز می شود به موارد فرهنگ ویژه ای(6) (نام فروشگاه، اساس افراد خاص و مشهور و غذا های خاص یک فرهنگ) اشاره کرد که برای مخاطب مقصد (خارجی) ناآشنا هستند. ممکن است جستجو برای یافتن معادل مناسب برای چنین مواردی تجربه ای جدید برای آشنایی با ملل و فرهنگ های دیگر باشد، اما در عین حال یافتن برابرنهاد (معادل) مناسب برای مترجم مشکل آفرین و چالش برانگیز است.
همان طور که می دانید معمولا فیلم ها را به دو روش ترجمه می کنند: یکی با استفاده از متن دیالوگ ها و دیگری به روش تماشای فیلم، به نظر شما کدام یک از این روش ها بهتر است؟
بدون شک بهترین روش ترجمه فیلم و انواع تولیدات دیداری_ شنیداری از طریق تماشای آن است. نسخه کتبی گفتگوها برای ارائه ترجمه ای قابل قبول و کافی نیست و مترجمان می بایست به نسخه دیداری_ شنیداری فیلم هم دسترسی داشته باشند. از همه مهمتر، توجه به کیفیت ترجمه هاست. اخیرا متوجه افت استاندارد های کیفی ترجمه فیلم شده ام و معتقدم که همگی ما می بایست در جهت بالا بردن و حفظ استاندارد های کیفی تلاش کنیم.
آیا مترجم فیلم باید دارای ویژگی های خاصی باشد؟ یا هر فردی که به دو زبان مبدأ و مقصد فیلم آشنایی داشته باشد می تواند بالقوه مترجم خوبی باشد؟
کاملا واضح است که برای مترجم خوب بودن در هر حوزه ای اعم از ترجمه ادبی، هنری، رسانه ای، حقوقی، فنی و دیگر متون، صرفا تسلط بر دو زبان کافی نیست و حتی به جرأت می توانم بگویم که حتی شناخت هر دو فرهنگ هم کافی نیست. ترجمه حرفه ایست که نیاز به دانش و آموختن روش های خاص ترجمه متون مختلف دارد. پس از سال ها مطالعه و تدریس در حوزه ترجمه فیلم و زیر شاخه های آن معتقدم که در درجه اول مترجم فیلم بالقوه یک مترجم است و با مترجمان حوزه های دیگر تفاوت چندانی ندارد، فردی که علاقه مند به ترجمه فیلم است می بایست تجربه انواع دیگر ترجمه را نیز داشته باشد. در کل مترجمان فیلم می بایست آشنایی و علاقه به کار در سطوح مختلف زبانی ( محاوره، عامیانه، رسمی و انواع دیگر) را داشته باشند. گفتگوها می بایست همان گونه باز تولید و ترجمه شوند که گویی از زبان شخصیت اصلی گفته می شوند. به طور اخص در زمینه زیرنویسی انتظار من این است که مترجمان کاملا با تکنیک های زیرنویسی و برنامه های کامپیوتری زیرنویسی آشنا بوده و علاقه و اشتیاق به یادگیری و سازگاری با این برنامه ها را داشته باشند. همچنین مترجمان فیلم می بایست تا حدودی با فیلم، دیالوگ نویسی و صنعت سینما آشنایی داشته باشند.
مترجم تا چه حد می تواند در ترجمه فیلم تغییر ایجاد کند یا به تعبیری آن را دست کاری کند؟
وقتی فیلمی ترجمه می شود ( مخصوصا وقتی زیرنویسی می شود ) به سختی می توان تغییری ایجاد کرد که از دید تماشاگر پنهان بماند. مخصوصا وقتی زبان اصلی فیلم به انگلیسی باشد کار سخت تر هم می شود، چون معمولا افراد تا حدی انگلیسی می دانند و خیلی سریع متوجه این تغییرات می شوند، در دوبله که ما معمولا گفتار ترجمه را جایگزین گفتار اصلی می کنیم و تماشاگر به اصل گفتگوها دسترسی ندارد می توان تغییراتی اعمال کرد؛ البته تا زمانی که طول جمله های گفته شده توسط دوبلور با حرکت لبهای(7) بازیگر یا بازیگران فیلم هماهنگی داشته باشد مجاز به تغییر هستیم. نوع دیگر تغییر، حذف و سانسور صحنه هایی از فیلم است که توسط مترجمان صورت نمی گیرد، این تغییرات معمولا توسط وزارت فرهنگ کشورها و بر اساس اصول ممیزی جاری در هر کشور انجام می پذیرد. در زمان دیکتاتوری فر انکو (1957-1939) در اسپانیا دوبله بسیاری از فیلم ها از جمله کازابلانکا و موگامبو دستخوش تغییر و سانسور شدکه بیشتر به دلایل سیاسی آن زمان بود.
معمولا برای تمام علوم و زیر شاخه های آنها فرهنگ های مختص مترجمان آن رشته ها تدوین شده است، اما در حوزه ترجمه فیلم فرهنگی به نام فرهنگ ترجمه فیلم نداریم، دلیل این فقدان چیست؟
در هر حال حاضر به کمک اینترنت بسیاری از مشکلات و کاستی ها در حال برطرف شدن است، اگر چه می پذیرم که سرعت توسعه در این حوزه در مقایسه با دیگر حوزه های ترجمه نسبتا کند بوده است. بسته به اینکه مترجم با چه زبان هایی سروکار دارد می توان فرهنگ هایی را در اینترنت جستجو کرذ. از میان فرهنگهای تک زبانه ( خصوصا انگلیسی) بهترین فرهنگ را می توان در اینجا یافت:
http://homepage.newschool.edu/~schlemoj/film_courses/glossary_of_film_terms
www.imdb.com/Glossary
فرهنگ های مفید به زبان اسپانیولی:
http://home.snafu.de/ohei/ofd/moviedict_s.html
و اما اگر مترجمی به فرهنگی نیاز داشته باشد که در برگیرنده ترجمه گفتگوهای فیلم باشد می تواند به فرهنگ اینترنتی Urban که شامل جدید ترین مدخل های اصطلاحات کوچه بازاری و محاوره ای استفاده شده در فیلم هاست مراجعه کند:
www.urbandictionary.com
به عنوان آخرین سؤال پیش بینی شما برای تحولات و پیشرفت های آتی (چه در تئوری و چه در عمل) در زمینه ترجمه فیلم چیست؟
امروزه ترجمه فیلم به نوعی در همه جوامع باب شده و به جهت ارتباط ذاتی آن با فناوری و حضور همه جانبه تولیدات دیداری_شنیداری در جوامع، پیش بینی می شود آینده خوبی در انتظار ترجمه فیلم باشد. بدون شک این گونه از ترجمه در سالهای آتی تغییر و تحولات زیادی خواهد داشت. درست است که نمی بایست پیشرفت های این حوزه را نادیده بگیریم اما باید از نظر علمی آمادگی لازم را برای رویارویی با چالش های پیش روی مترجمان داشته باشیم. در مورد پیشرفت های نظری به آینده این حوزه بسیار خوش بین هستم. ترجمه فیلم از پویاترین، جالب ترین و پیچیده ترین گونه های ترجمه به شمار می آید که امروزه بسیاری از محققان و دانشجویان جوان را جلب و جذب کرده است و همین امر از آینده خوب این رشته خبر می دهد. ترجمه فیلم تجربه توسعه و تبدیل شدن به رشته تحصیلی را از سر گذرانده و پیامد تحولات آن به وجود آمدن انجمن هایی چون : www.esist.org) ESIST) و تعدد آثار منتشره در این حوزه و برگزاری سمینارهایی با محوریت ترجمه دیداری_ شنیداری بوده است.
از نظر عملی (کمی) ترجمه فیلم از موقعیت قابل قبولی برخوردار است. با اختراع دی وی دی، زیرنویسی و دوبله چندین برابر رشد داشته است. همه روزه تعداد روزافزونی برنامه و تولیدات دیداری_شنیداری تولید و به بازارهای جهانی عرضه می شود. اینترنت هم می تواند زمینه رشد این نوع ترجمه را فراهم کند، چرا که بسیاری از شرکت ها پیام های تبلیغاتی یا حتی خود تولیدات دیداری_شنیداری را از طریق اینترنت ارائه می کنند. مواردی که به نظر من می بایست بیشتر مد نظر قرار گیرند استاندارد و کیفیت ترجمه است. همان طور که قبلا هم گفتم تاکنون در این دو مورد غفلت شده است. سرعت زیاد تولید فیلم و نیاز به ترجمه سریع آنها باعث افت کیفیت ترجمه ها مخصوصا زیرنویسی شده است. صاحب نظران این رشته با ایجاد تشکل هایی چون
انجمن زیرنویسی
www.subtitlers.org.uk
و انجمن مترجمان تولیدات دیداری_ شنیداری
www.navio.no/avt
در صدد رفع مشکلات و موانع هستند. من نیز امیدوارم چشم انداز روشنی در انتظار این نوع ترجمه باشد.
بسیار از شما ممنون و سپاسگزارم که در این مصاحبه شرکت کردید.
من نیز از دعوت شما برای مصاحبه و توجه تان به این مقوله تشکر می کنم.
1) Polysystem theory
Descriptive translation studies (2
Norm (3
(4به این معنی اصطلاحی که باران شدیدی می بارد! It’s raining cats dogs ترجمه تحت الفظی
5) context
cuhure-specific (6
lip synchronization(7
منبع: گاهنامه درباره ترجمه
